Bạn làm mình liên tưởng đến khóa học Justice: What's The Right Thing To Do? (của giáo sư Michael Sandel - Harvard) quá. Tình huống cũng tương tự như của bạn vậy.
Tình huống 1:
Nếu bạn là một tài xế lái xe, xe bị mất thắng trên đường và phía trước bạn là 5 công nhân đang làm việc, lúc đó bạn chỉ có hai lựa chọn:
- Một là để xe chạy thẳng và tông vào 5 người công nhân đó, chắc chắn họ sẽ chết.
- Hai là bên phải có 1 công nhân đang đứng, nếu bạn quay xe sang bên phải thì chỉ có 1 người chết, lúc đó thay vì giết 5 mạng người kia, bạn chỉ giết có một.
Và tất nhiên người công nhân đang đứng bên phải vô tội, không hề liên quan gì đến con đường bạn đang đi, bạn sẽ lựa chọn như thế nào?
Thì đa số sinh viên sẽ chọn là thà tông chết 1 người còn hơn tông chết 5 người kia.
Tình huống 2:
Tương tự, nhưng trong trường hợp này bạn là người đứng bên lề đường, bạn nhìn thấy một xe đang mất thắng trên đường, và phía trước nó là 5 người công nhân đang làm việc, nhưng trước mặt bạn có một anh béo, bạn có hai lựa chọn:
- Một là tự tay đẩy anh béo ra ngoài đường và anh béo bị xe cán chết, đổi lại 5 mạng sống kia.
- Hai là không làm gì cả và nhìn xe cán chết 5 công nhân kia
Bạn sẽ làm gì trong hai trường hợp này?
Thì đa số sinh viên sẽ chọn không làm gì và nhìn 5 công nhân kia die.
Rõ ràng là có sự mâu thuẫn rất lớn ở đây, và câu hỏi là tại sao? Cho nên câu hỏi của bạn tưởng chừng như điện ảnh giải trí đơn giản nhưng thật ra không đơn giản chút nào, nếu phân tích vấn đề này ra sẽ còn nhiều điều thần bí ở đây.
Câu hỏi của bạn sẽ không có câu trả lời đúng hoặc sai nên mình cố gắng đưa ra nhiều luận điểm nhất có thể, một số luận điểm dựa trên lý thuyết triết học, một số mình tổng hợp được và một số từ khóa quan trọng mình ghi tiếng Anh in nghiêng để bạn có thể tìm hiểu thêm khi cần thiết, có thể một số bạn đã biết nhưng nếu một phần nhỏ nào đó bạn chưa tìm hiểu thì hy vọng sẽ giúp bạn có nhiều thông tin hơn.
Có thể nói lựa chọn đầu tiên (lựa chọn của người buộc tội) là một thể hiện của đạo đức học theo thuyết chủ nghĩa hệ quả (Consequentialism), thuyết chủ nghĩa hệ quả cho rằng:
Một hành động được xem là đúng khi nó tạo ra kết quả tốt.
Nếu dựa vào thuyết này, việc những người trên toa tòa số 15 không mở cánh cửa đã tạo ra kết quả là chết hai mạng người, đó là một kết quả xấu, do đó, những người này đáng bị buộc tội.
Trong khi đó, lựa chọn của người bào chữa cũng là một thể hiện của đạo đức học nhưng theo thuyết chủ nghĩa vị lợi (Utilitarianism), thuyết chủ nghĩa vị lợi cho rằng:
Một hành động được xem là đúng khi nó tối ưu hóa độ thỏa dụng một cách cao nhất có thể. Độ thỏa dụng ở đây có thể được hiểu là hạnh phúc hoặc phúc lợi, độ thỏa dụng sẽ được tính bằng tổng của tất cả sự hài lòng trừ đi sự đau khổ của bất cứ người nào có trong tình huống đó.
Sự hài lòng ở đây được tính kể cả những người không tham gia vào tình huống đang xảy ra bao gồm gia đình, người thân, ...v.v.
Nếu dựa vào thuyết này, việc làm của những người trên toa tòa số 15 là hoàn toàn đúng đắn, việc hi sinh hai mạng người để bảo đảm tính mạng cho nhiều người bên trong đã tối ưu hóa độ thỏa dụng một cách cao nhất có thể.
Sự khác nhau về trực tiếp tham gia và không trực tiếp tham gia
- Trực tiếp tham gia tức là người đó trực tiếp tạo ra tình huống.
- Không trực tiếp tham gia tức là người đó bị lôi kéo vào tình huống đang xảy ra một cách không mong muốn.
Trong trường hợp của bạn, có thể bên bào chữa sẽ có một chút lợi thế bởi vì tất cả những người trên toa tàu 15 và hai người ở ngoài đều bị lôi kéo vào tình huống không mong muốn, bản thân những người trên toa tàu 15 không tạo ra tình huống gây nguy hiểm cho người khác và cũng không trực tiếp giết chết hai người bên ngoài kia. Không những thế, trong trường hợp cụ thể này, quyền được bảo vệ bản thân ở hai bên cánh cửa là như nhau, nếu hai người bên ngoài muốn được sống thì những người bên trong cũng muốn được sống, việc mở cửa cho những người bên ngoài có thể đe dọa tính mạng của họ.
Không trực tiếp tham gia tình huống có thể được chi làm hai trường hợp:
- Trường hợp người bị lôi kéo vào tình huống cũng bị nguy hiểm tính mạng nếu giúp đỡ người khác (tương tự như quan điểm mình vừa nói ở bên bào chữa ở trên).
- Trường hợp người bị lôi kéo vào tình huống nhưng không bị nguy hiểm tính mạng nếu giúp đỡ người khác.
Ví dụ trường hợp thứ hai, bộ luật Việt Nam ban hành luật phạt tội hình sự hoặc hành chính đối với những người gặp người khác bị tai nạn như tai nạn giao thông, bệnh tật, ...v.v. trong khi bản thân có điều kiện cứu hoặc đưa người đó đi cấp cứu mà cố tình không làm. Trường hợp này mình không biết họ dựa trên thuyết nào để ban hành nhưng mình nghĩ nó là ví dụ khá sát với ý mình đưa ra.
Không trực tiếp tham gia nhưng trực tiếp hoặc đồng phạm giết người khác
Vụ án nổi tiếng xảy ra vào thế kỷ 19 (Dudley and Stephens) nói về vụ đắm tàu xảy ra ở phía nam Đại Tây Dương, 4 người sống sót trên chiếc thuyền cứu hộ bao gồm thuyền trưởng Dudley, Stephens, thủy thủ Brooks và cậu nhóc 17 tuổi Parker. Bỏ qua những ngày đầu tiên, cho đến ngày thứ 20 lênh đênh không có thức ăn và nước uống, thuyền trưởng Dudley bàn với Stephens và Brooks cậu nhóc nên bị giết để đổi lại sự sống sót cho 3 mạng người.
Họ được một thuyền người Đức cứu và đưa về nước Anh sau 3 ngày, sau đó bị khởi tố vì tội giết người, cuối cùng bị xử chết.
Một số ý kiến bàn luận,
- Sinh viên bào chữa:
- 19 ngày không có thức ăn, con người bắt buộc phải làm việc họ cần phải làm để tồn tại, họ là những nhân vật có tiếng, có thể sau khi trở về nhà họ sẽ trở thành những người từ thiện đóng góp cho cộng đồng.
- Parker không có gia đình, người thân, trong khi ba người còn lại có gia đình, con, ... đang chờ ở nhà, theo thuyết chủ nghĩa vị lợi của Jeremy Bentham, đó là một việc đúng đắn.
- Sinh viên buộc tội:
- Con người cho dù trong bất kỳ hoàn cảnh nào cũng không thể tự cho mình cái quyền cướp đi niềm tin hoặc sinh mạng của người khác.
- Nếu Parker đồng ý trở thành người hi sinh vì nghĩa, thì tình huống sẽ khác đi, Parker sẽ được mọi người khâm phục và những thủy thủ còn lại sẽ thoát tội, nhưng không, Parker bị giết mà không cần hỏi ý kiến.
- Cho dù Parker có đồng ý đi chăng nữa, kẻ giết người thì vẫn là kẻ giết người, con người vẫn không nên hãm hại đồng loại của mình vì bất cứ lý do gì.
Một số tài liệu tham khảo bạn có thể xem:
