Sự suy tàn Phật giáo ở Ấn Độ là một quá trình mà Phật giáo bị thu hẹp và thay thế bởi các tôn giáo khác ở Ấn Độ với sự kết thúc chính xảy ra vào khoảng thế kỷ 12. Theo Lars Fogelin, sự suy tàn Phật giáo ở Ấn Độ không phải là một sự kiện xảy ra một cách đột ngột do một nguyên nhân nhất định mà nó là một quá trình suy tàn kéo dài qua nhiều thế kỷ.

Sự suy tàn Phật giáo ở Ấn Độ xảy ra do nhiều lý do, mà đặc biệt nhất là sự phân hóa tôn giáo ở Ấn Độ sau thời kì kết thúc của Đế quốc Gupta (320 – 650 CE), lúc này Phật giáo không còn được bảo trợ và quyên góp bởi Hoàng gia nữa, chùa chiền nhanh chóng bị bỏ hoang và trở thành nơi của đạo Bà-la-môn. Cuộc xâm lược ở miền Bắc Ấn Độ bởi các nhóm người Hung, Mông Cổ, Ba Tư dẫn đến sự phá hủy nghiêm trọng của các tu viện Phật giáo mà tiêu biểu nhất là sự phá hủy viện Đại học Nalanda (một thời hoàng kim của nó được bảo hộ bởi các đế quốc Gupta, nơi thu hút rất nhiều các học giả từ nhiều nơi trên thế giới). Không những thế, sự cạnh tranh gay gắt giữa Phật giáo với các tôn giáo khác như Ấn Độ giáo, đạo Hồi và sự yếu thế của Phật giáo cũng là một lý do quan trọng khiến nó bị suy tàn.

Cuộc xâm lược của người Hung (thế kỷ 4 – thế kỷ 6)

Các nhà học giả từ Trung Quốc sang Ấn Độ từ thế kỷ 5 đến thế kỷ 8 mà tiêu biểu là Huyền Trang, … đã bắt đầu nhắc tới sự suy giảm cộng đồng Phật giáo ở miền Tây Bắc Ấn Độ, đặc biệt là cuộc xâm lược của người Hung vào thế kỷ 6, Huyền Trang đã viết rằng rất nhiều các tu viện ở miền Tây Bắc Ấn Độ đã bị phá hủy bởi người Hung.

Kẻ thống trị người Hung (Mihirakula – 515 CE) đã đàn áp Phật giáo rất nhiều, ông ta cho phá hủy nhiều tu viện từ miền Tây Bắc Ấn Độ đến tận Allahabad xa xôi, sau đó đã bị Yashodharman (người thống trị đế chế Gupta – 532 CE) ngăn chặn và kết thúc thời kì cai trị của Mihirakula.

Sau cuộc xâm lược và phá hoại của người Hung, Phật giáo được khôi phục lại một cách chậm chạp bởi sự hỗ trợ của đế chế Pala, nhưng đến thế kỷ 11, đế chế Pala đã trở nên suy yếu.

Sự phân hóa tôn giáo sau khi thời kì kết thúc của đế chế Gupta (320 - 650 CE)

A.L. Basham cho rằng sau khi đế chế Gupta kết thúc, sự phân hóa và cải cách tôn giáo (Ấn Độ giáo) tập trung vào thờ cúng thần Shiva và Vishnu trở nên phổ biến hơn trong khi Phật giáo lại tập trung cuộc sống ở các tu viện, làm cho người theo đạo Phật trở nên cách biệt với cuộc sống cộng đồng, khiến họ rời bỏ và theo các tôn giáo khác như Ấn Độ giáo.

Sự cạnh tranh với các tôn giáo khác

Một hình thức tôn giáo mới bắt nguồn từ Ấn Độ giáo gọi là Kỳ-na giáo phát triển mạnh làm giảm sự hỗ trợ tài chính cho các tu viện Phật giáo từ người dân cho đến Hoàng gia.

Theo Hazra, sự phát triển mạnh mẽ của đạo Bà-la-môn đi với sự ảnh hưởng và liên kết chặt chẽ của họ trong đời sống chính trị và Hoàng gia cũng là một phần làm nên sự suy yếu nền Phật giáo. Người của đạo Bà-la-môn tham gia vào chính quyền, họ có ý tưởng rõ ràng về xã hội, luật và nghệ thuật quản lý nhà nước, rất thực dụng hơn Phật giáo. Đối với các lễ nghi, Phật giáo từ chối sử dụng các bùa chú, thuật chiêm tinh, tiên đoán, … và để cho người Bà-la-môn tổ chức hầu hết các nghi lễ ở Ấn Độ, dẫn đến nhiều thách thức cho Phật giáo hơn khi ngày càng ít được người dân và Hoàng gia chú trọng đến.

Sự tấn công và chiếm đóng của người đạo Hồi (thế kỷ 10 - thế kỷ 12)

Từ năm 986 CE, người đạo Hồi từ Afghanistan tấn công và chiếm đóng miền Tây Bắc Ấn Độ, bởi vì người đạo Hồi không thích sự thờ cúng, dẫn đến hàng trăm các tu viện và đền thờ Phật giáo bị phá hủy, tài liệu Phật giáo bị đốt cháy bởi quân đội Hồi giáo, thầy tu và ni cô bị giết hại kéo dài suốt thế kỷ 12 đến thế kỷ 13, các thầy tu bỏ trốn sang Nepal, Tây Tạng và miền Nam Ấn Độ để tránh sự truy quét trong cuộc chiến tranh. Phật giáo gần như hoàn toàn sụp đổ vào năm 1200.

[Còn thiếu nhiều nguyên nhân khác...]

Ấn Độ giáo hay còn gọi gọn là Ấn giáo hay Hindu giáo là tên chỉ những nhánh tôn giáo chính có tương quan với nhau và hiện còn tồn tại ở Ấn Độ. Khoảng 80% người Ấn Độ tự xem mình là người theo Ấn Độ giáo và người ta cho rằng, có khoảng 30 triệu người theo Ấn Độ giáo sống tại hải ngoại.

Nên thực chất, Hindu giáo không phải là 1 tôn giáo mà là 1 tập hợp của tín ngưỡng dân gian, được cho biết rằng ở Ấn Độ tôn thờ hơn 300 triệu vị thần, đa phần có nguồn gốc động thực vật, nên tất nhiên là gần gũi và phổ biến hơn so với Phật giáo. Khi Phật giáo không còn được bảo trợ bởi Hoàng gia nữa và bị suy tàn thì những tín ngưỡng này vẫn được duy trì.

Phật giáo là một tôn giáo mang tính duy lý và vô thần. Hệ thống giáo lý của Phật giáo không hướng đến sự sùng bái thần linh mà hướng đến nhận thức chân lý hay còn gọi là giác ngộ. Bản thân từ "Phật" mang ý nghĩa là con người đạt đến sự hoàn hảo thông qua khổ nạn tu luyện.

Phật giáo chính tông không tôn kính thánh tượng, không ăn chay, không thờ cúng, mà chú trọng việc tu tâm dưỡng tánh, ăn thiện ở lành với mọi người. Điều này rất được sự ủng hộ của đông đảo tầng lớp nhân dân nói chung. Nhưng sau này Phật giáo bị biến chất trở nên như hiện nay mà bạn biết đó. Những điều đó không xuất phát từ sự dạy dỗ của Shiddartha Gautama. Ông ấy cũng chưa bao giờ đề cập đến vấn đề linh hồn hay luân hồi (tổng hợp từ Lịch sử văn minh và những gì mình được biết, qua xác minh của tín đồ Phật giáo).

Phật giáo được khai sinh ở Ấn Độ về quan niệm luân hồi - một quan niệm lớn trong đạo Hindu, người sáng lập là Siddhartha Gautama khi ông giác ngộ dưới gốc cây bồ đề và trở thành Đức phật, Phật giáo đã được coi là quốc giáo ở Ấn Độ và được Hoàng gia bảo trợ khi đó, chùa chiền mọc lên rất nhiều nhưng đến thế kỉ thứ IV-V thì bị suy tàn và Phật giáo đã từng được phục hưng vào thời kì Gupta, dù vậy nó vẫn suy tàn do Hoàng gia không còn bảo trợ sau đó nữa, các chùa chiền cũng bị suy tàn và thay vào đó là sự lớn mạnh của Hindu giáo.